เรือนพื้นถิ่น

ดังที่นักมานุษยวิทยาและสังคมวิทยาให้ความสำ คัญกับเรือนพื้นถิ่น ที่สะท้อนสภาพวัฒนธรรมของแต่ละสังคม จากกิจกรรมต่างๆ ของมนุษย์ขณะที่อาศัยอยู่ในเรือนสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นจึงแสดงออกถึงประสบการณ์และความชำ นาญของกลุ่มชนในการสร้างสถาปัตยกรรมขึ้นจนเป็นมรดกทางสังคมที่ได้รับการถ่ายทอดต่อๆ กันมา หรืออาจกล่าวได้ว่าสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นคือสถาปัตยกรรมของสามัญชน หรือชาวบ้าน และหมายรวมถึงสถาปัตยกรรมทุกประเภท ทั้งอาคารพักอาศัย ทั้งชั่วคราวและถาวร อาคารสำ หรับอาชีพ เช่น ยุ้งข้าว โรงเก็บของ โรงสี โรงปั้นหม้อ ฯลฯ ทั้งอาคารสาธารณะ วัดวาอารามในชุมชน ศาลากลางบ้าน ศาลาท่าน้ำ ศาลาริมทาง ฯลฯ ในสถาปัตยกรรมเรือนพื้นถิ่นจะเห็นว่าเรือนแต่ละแบบแม้จะมีลักษณะ ร่วมบางอย่างอยู่บนพื้นฐานเดียวกัน แต่ในส่วนประกอบปลีกย่อยก็ยังมีความเด่นชัดเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตน ตามที่แต่ละกลุ่มเชื้อชาติหรือชุมชนในท้องถิ่นต่างๆ ซึ่งสถาปัตยกรรมที่เกิดจากความต้องการพื้นฐานของมนุษย์ไม่ได้สอนในด้านการออกแบบเชิงสร้างสรรค์ แต่เป็นการตกตะกอนทางความคิดที่สืบทอดมาเป็นมรดกทางวัฒนธรรมของกลุ่มชนนั้นๆ ตาม สัญชาตญาณการดำ รงชีวิตแบบช้าๆ ทำ ให้เกิดวิวัฒนาการทางสถาปัตยกรรมช้าตามไปด้วย ดังนั้นรูปแบบของเรือนพื้นถิ่นจึงยังคงรักษาเอกลักษณ์ของตัวเองได้มากกว่าสถาปัตยกรรมของสังคมชั้นสูงโดยทั่วไป ๑.การสร้างสรรค์ทางสถาปัตยกรรมกับสัญชาตญาณ ที่เป็นการออกแบบงานสถาปัตยกรรมเพื่อตอบสนองความต้องการพื้นฐานในการดำ รงชีวิต ในการกิน นอน ให้ความอบอุ่น ป้องกันลมฝน ๒.การสร้างสรรค์สถาปัตยกรรมโดยได้รับอิทธิพลของสังคมและสภาพแวดล้อม เป็นลักษณะงานสถาปัตยกรรมที่มีปัจจัยในด้านต่างๆ สำหรับคนในท้องถิ่นส่วนใหญ่มักมองว่าเรือนพื้นถิ่นเป็นงานฝีมือที่ไม่ค่อยละเอียด พบเห็นได้ทั่วไป เพราะเป็นสิ่งที่เห็นทุกวันจนคุ้นเคย จนกลายเป็นเรื่องปกติธรรมดาและมองข้ามความสำ คัญไป แต่หากศึกษาอย่างละเอียดแล้ว จะพบถึงความสัมพันธ์ระหว่างคนกับสิ่งแวดล้อมได้อย่างลึกซึ้ง ดังนั้นการศึกษาเรือนพื้นถิ่น ควรวิเคราะห์ตีความจากการสังเกต ให้เห็นคุณค่าของงานสถาปัตยกรรมจากการศึกษารูปทรงของอาคาร ความสัมพันธ์ในการจัดวางเนื้อที่ใช้งานที่ตอบสนอง หรือสอดคล้องกับกิจกรรมในการดำ รงชีวิตอย่างเหมาะสม และความงามของการวางพื้นที่ได้อย่างประสานกลมกลืน ตลอดจนการใช้วัสดุก่อสร้างที่แสดงถึงสัจจะของธรรมชาติของวัสดุที่นำ มาจากท้องถิ่นนั้นๆ

พัฒนาการ และ รูปแบบเรือนล้านนา

เรือนล้านนารูปแบบต่างๆ สร้างขึ้นตามลักษณะการใช้พื้นที่ภายในเรือนและฐานะของเจ้าของเรือน โดยเรือนแต่ละแบบต่างก็มีความสอดคล้องกันของวิถีชีวิตประจำ วันกับการใช้ประโยชน์จากพื้นที่ที่แยกออกจากกันเป็นสัดส่วน ซึ่งเรือนในยุคแรกๆ ของล้านนามักสร้างมาจากไม้ไผ่หรือเป็นเรือนเครื่องผูก จากนั้นก็มีพัฒนาการมาเป็นเรือนที่สร้างจากไม้จริง แล้วนำ รูปแบบของเรือนตะวันตกมาผสมผสานในยุคหลัง ในอดีตการสร้างเรือนขึ้นอยู่กับฐานะของผู้สร้าง หากเป็นคหบดีที่มีฐานะดีจะสร้างเรือนหลังใหญ่ด้วยไม้จริงทั้งหลัง ส่วนชาวบ้านทั่วไปนิยมสร้างเรือนด้วยไม้ไผ่ผสมกับไม้จริง โดยมีโครงสร้างเรือน เช่น เสา ขื่อ แวง เป็นไม้จริง ส่วนฝาและพื้นเรือนทำ มาจากไม้ไผ่สับฟาก หากเรียงลำ ดับตามพัฒนาการของเรือนล้านนา สามารถแบ่งรูปแบบเรือนดังนี้

ในช่วง ๑๐๐-๘๐ ปีที่ผ่านมาชาวบ้านทั่วไปนิยมสร้างเรือนด้วยไม้จริงมากขึ้น จึงเกิดรูปแบบเรือนที่มีเอกลักษณ์แตกต่างกันไปตามแต่ละท้องถิ่น เรียกว่า “เรือนพื้นถิ่น” เป็นเรือนที่มีการผสมผสานกันของรูปแบบเรือนโบราณล้านนากับเรือนของกลุ่มชาติพันธุ์ต่างๆ ที่ถูกกวาดต้อนเข้ามาอยู่ในดินแดนล้านนา เช่น ไทลื้อ ไทเขิน ไทยอง จึงทำ ให้เรือนในยุคนี้มีความหลากหลายทั้งรูปแบบผังเรือนและการตกแต่ง ทั้งยังเกิดพัฒนาการของการจัดสรรพื้นที่ใช้สอยภายในตัวเรือนให้เป็นสัดส่วนมากขึ้น ซึ่งแบ่งออกเป็นพื้นที่ต่างๆ ดังนี้

• เรือนนอน อยู่ด้านตะวันออก เป็นห้องนอนขนาดใหญ่ห้องเดียวยาวตลอดตัวเรือน แต่จะแบ่งออกเป็นห้องเล็กๆ ให้กับลูก โดยใช้ผ้ากั้งหรือผ้าม่านขึงไว้ตามช่วงเสา การนอนต้องหันศีรษะไปทางทิศตะวันออก บริเวณฝาผนังด้านปลายเท้าเป็นที่วางหีบหรือซ้าสำ หรับใส่เสื้อผ้าหรือของใช้ส่วนตัว และมี “แป้นต้อง” ที่ทำ จากไม้กระดานวางเป็นแนวยาวตลอดตัวเรือน เพื่อเป็นทางเดินออกไปด้านนอกห้องนอนโดยเกิดเสียงดังรบกวนผู้อื่น บริเวณหัวเสาเอกหรือเสาพญามี “หิ้งผีเรือน”เป็นชั้นไม้ ใช้วางของสักการะ
• เรือนไฟหรือเรือนครัว ใช้เป็นพื้นที่ประกอบอาหารและเก็บของใช้ต่างๆ ในอดีตมีเตาไฟเป็นก้อนหินสามเส้าวางบนกระบะสี่เหลี่ยม ต่อมาจึงใช้เตาอั้งโล่แทน เหนือเตาไฟมีชั้นวางของทำ มาจากไม้ไผ่สานโปร่งๆ ใช้วางเครื่องใช้ประเภทงานจักสานและเก็บเครื่องปรุง จำ พวกหอม กระเทียม ฯลฯ จะช่วยป้องกันมอด แมลงต่างๆ ได้ ฝาผนังของเรือนครัวจะทำ แบบห่างๆ หรือทำ เป็นไม้ระแนงเพื่อช่วยระบายอากาศจากควันไฟ
• เติ๋น เชื่อมต่อกับชานด้านหน้าของตัวเรือน โดยยกพื้นสูงขึ้นจากระดับพื้นชานให้พอนั่งพักเท้าได้ เป็นพื้นที่กึ่งอเนกประสงค์มีผนังปิดเพียงด้านที่ติดกับห้องนอน ใช้สำ หรับอยู่อาศัยในช่วงกลางวัน เช่น ทำ งานจักสาน นั่งเล่น รวมถึงใช้เป็นที่รับแขก บริเวณฝาเรือนด้านตะวันออกมีหิ้งพระสำ หรับสักการบูชา
• ชาน เป็นพื้นที่เปิดโล่งอยู่ทางด้านหน้าเรือนเชื่อมกับบันไดทางขึ้น บริเวณขอบชานด้านที่ติดกับเติ๋นมี “ฮ้านน้ำ ” สร้างเป็นชั้นไว้เป็นที่วางหม้อน้ำ ดื่ม หากเป็นชานด้านหลังเรือนจะเชื่อมกับเรือนครัว ใช้เป็นที่ซักล้างและวางภาชนะต่างๆ
• ใต้ถุนเรือน ชาวล้านนาจะไม่นิยมอยู่อาศัยใต้ถุนเรือน เพราะบริเวณนี้เป็นที่เก็บเครื่องมือเครื่องใช้ต่างๆ และเป็นพื้นที่เลี้ยงสัตว์ ส่วนห้องน้ำ ก็จะสร้างแยกออกมาจากตัวเรือน มักอยู่ด้านหลังเรือนใกล้กับทางขึ้นบันไดหลัง

๓. เรือนร้านค้า ลักษณะเป็นเรือนในแนวขวางขนานไปกับถนน มีตั้งแต่ชั้นเดียวไปจนถึงสามชั้น เรือนร้านค้าของล้านนาในอดีตใช้อิฐและไม้เป็นโครงสร้างหลัก หากสร้างชั้นเดียวจะเลือกใช้ไม้หรือผนังก่ออิฐก็ได้ แต่ถ้าเป็นเรือนที่มี ๒-๓ ชั้นขึ้นไป ก็จะสร้างชั้นล่างด้วยผนังปูนต่อด้วยชั้นบนสุดเป็นไม้เนื้อแข็ง เพื่อให้ชั้นล่างสามารถรับน้ำ หนักของชั้นบนรวมถึงหลังคาได้ เนื่องจากโครงสร้างเรือนในอดีตใช้วิธีการก่ออิฐหนาเป็นโครงสร้างอาคารแทนการใช้ขื่อคานและการเสริมเหล็กเส้นดังเช่นในปัจจุบัน ดังนั้นจึงไม่สามารถสร้างเรือนให้มีความสูงเกิน ๓ ชั้นได้ ลักษณะเด่นของเรือนร้านค้าจะมีพื้นที่ชั้นล่างรองรับการค้าขายโดยเฉพาะ มักทำ เป็นประตูบานเฟี๊ยมยาวตลอดทั้งแนวของอาคาร เมื่อเปิดประตูออกมาก็จะเห็นพื้นที่ทั้งหมดของหน้าร้าน ส่วนพื้นที่ด้านหน้าเรือนชั้นบนนิยมทำ เป็นระเบียงยาวตลอดตัวเรือน ด้านในเรือนก็จะเป็นที่พักอาศัย ในช่วงที่มีการค้าขายไม้ในล้านนา รูปแบบเรือนร้านค้ามีการตกแต่งด้วยลวดลายไม้ฉลุอย่างสวยงามตามรูปแบบอิทธิพลศิลปะตะวันตก ดังจะเห็นรูปแบบเรือนร้านค้าเช่นนี้ตามเส้นทางสายธุรกิจในอดีต เช่น ถนนท่าแพ, ถนนเจริญราษฏ์ จังหวัดเชียงใหม่, ถนนกาดกองต้า จังหวัดลำ ปาง เป็นต้น

๔. เรือนแบบตะวันตก คือเรือนที่ได้รับรูปแบบโครงสร้างและการตกแต่งมาจากประเทศในแถบตะวันตก ซึ่งมาพร้อมกับการทำ ไม้ในล้านนา เรือนแบบตะวันตกนี้เป็นที่นิยมในกลุ่มของเจ้านายล้านนา คหบดี พ่อค้าคนจีน รวมถึงกลุ่มคนพม่า – ไทใหญ่ ที่ร่ำ รวยจากการค้าไม้ในช่วงรัชกาลที่ ๕ ลักษณะของเรือนสามารถแบ่งออกเป็น ๓ รูปแบบ คือ

วัสดุที่ใช้สร้างเรือนแบบตะวันตกมีทั้งไม้และปูนซีเมนต์ ส่วนใหญ่จะใช้ปูนเป็นโครงสร้างและก่อเป็นอาคารทรงตึก บางหลังก็สร้างจากไม้จริงทั้งหมดพร้อมประดับตกแต่งด้วยลวดลายไม้ฉลุ ลวดลายส่วนใหญ่ได้รับรูปแบบมาจากตะวันตก มักทำ เป็นลายดอกไม้ ลายเถาว์ หรือลายหลุยส์ ฯลฯ การตกแต่งเช่นนี้ได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะแบบวิคตอเรียน ตามรสนิยมของประเทศอังกฤษ พื้นที่ใช้สอยภายในตัวอาคารแบ่งออกเป็นห้องต่างๆ แยกตามประเภทของการใช้งาน โดยสร้างตามผังของเรือนตะวันตกที่มีห้องต่างๆ เช่น ห้องนอน ห้องนั่งเล่น ห้องรับแขก ห้องรับประทานอาหาร เป็นต้น ซึ่งการแบ่งห้องเช่นนี้เพิ่งจะเปลี่ยนแปลงหลังจากที่รับเอารูปแบบเรือนมาจากตะวันตก

องค์ประกอบทางโครงสร้าง

โครงสร้างเรือน

1. ตอม่อ เรือนพื้นถิ่นล้านนาภาคเหนือแต่เดิมไม่มีฐานราก บางพื้นที่จะยกหินมาตั้งเป็นฐานรากก่อนวางเสา บางพื้นที่จะขุดหลุมปักเสาลงดิน และกลบให้แน่น
2. เสา คือไม้กลม, สี่เหลี่ยม หรือแปดเหลี่ยม ขนาดหน้ากว้างโดยประมาณ ๒๐-๓๐ เซนติเมตร นิยมใช้ไม้ต้นเดียวสูงถึงโครงสร้างหลังคา เป็นไม้เนื้อแข็งประจำ ถิ่น เช่น ประดู่ป่า มะค่าโมง เป็นต้น ส่วนโคนฝั่งดินหรือวางบนหิน ส่วนเสาพ้นดินแบ่งเป็น ๒ ส่วน ส่วนใต้ถุนและส่วนตัวเรือน กลางเสาจะใช้วิธีการบากข้างหรือเจาะรูตรงกลาง เพื่อใส่รอด (คาน) โครงสร้างพื้น และปลายหัวเสาทำ วิธีเข้าไม้เพื่อวางโครสร้างหลังคา เช่น การควั่นหัวเสาเพื่อประกอบขื่อ, การบากหัวเสาเพื่อวางขื่อ และการวางขื่อใส่สลักบนหัวเสา เป็นต้น
3. แวง (รอด, คาน) คือไม้เหลี่ยมแบน ขนาดโดยประมาณ ๕ x ๑๕ เซนติเมตร เสียบเข้ากลางเสา วางเป็นแนวยาวตามความกว้างของเรือนทุกช่วงเสา แบ่งเป็น ๓ รูปแบบ คือ แวงรอดคือแวงที่สอดผ่านรูเสา, แวงคีบคือแวงที่ประกบเสาด้านนอก โดยการบากเสาเพื่อให้อมแวงไว้เล็กน้อย ถ้าใช้คีบ ๒ ตัวประกบสองด้านของเสาเรียกว่าแวงคีบคู่ ถ้าใช้ตัวเดียวเรียกว่าแวงคีบเดี่ยว และหลาบแวง มีลักษณะทั่วไปเหมือนแวงรูปแบบที่ ๑ แต่วางเป็นแนวยาวของเรือน ทำ หน้าที่รับตง เป็นโครงสร้างรับน้ำ หนักหลักของพื้นเรือน ถ่ายเทน้ำ หนักจากพื้นเรือนลงมายังเสา
4. ตง (อ่าน ต๋ง) คือไม้เหลี่ยมแบนขนาดเล็ก ขนาดโดยประมาณ ๓.๕ x ๗.๕ เซนติเมตร วางขวางแวงตามแนวยาวของเรือน ทุกระยะ ๒๐-๔๐ เซนติเมตร ตามวัสดุที่ใช้ปูพื้น ทำ หน้าที่รับแผ่นไม้พื้น
5. พื้น คือไม้ไผ่ (ฟาก) หรือไม้แผ่น ขนาดหน้ากว้างโดยประมาณ ๑๐-๒๐ เซนติเมตร ปูวางขวางกับตง ตีปิดตามรูปแบบการใช้งาน เช่น ตีชิดคือการวางแผ่นพื้นให้ชิด เหมาะสำ หรับพื้นที่ที่ไม่ต้องการการระบายน้ำ เช่น ห้องนอน เป็นต้น อีกรูปแบบคือตีเว้นร่องคือการตีแผ่นไม้ให้มีระยะห่างประมาณ ๑ เซนติเมตร เหมาะสำ หรับพื้นที่ที่ต้องการการระบายน้ำ เช่น ครัวไฟ, ระเบียง และชาน เป็นต้น
6. ไม้แป้นท้อง (อ่าน ไม้แป้นต้อง) คือไม้แบนขนาดกว้างเท่าไม้พื้น ลักษณะหนากว่า ปูวางบนแวงของเสา ไม่ได้วางอยู่บนตง จึงปูตามความยาวของเรือน โดยผิวหน้าเรียบเสมอเท่าพื้นเรือน ไม้แป้นท้องจึงเป็นไม้ที่หนาเท่ากับความหนาของตงและพื้นรวมกัน และมักตรงกับบริเวณปักเสาดั้ง มีการเจาะรูสี่เหลี่ยมเพื่อรับปลายของเสาดั้ง เรือนบางหลังพบไม้แป้นท้องบริเวณเติ๋น และบริเวณด้านหนึ่ง ของไม้แป้นท้องจะเจาะเป็นช่อง เรียกว่า ช่องแมวลอด
7. คร่าว คือไม้เหลี่ยมประกอบขึ้นโครงสร้างผนังตั้งบนพื้นเรือน ตงหรือแวง ทำ หน้าที่เป็นโครงยึดไม้ฝา (ผนัง) แต่ละรูปแบบชนิดของวัสดุ โดยใช้วิธีการยึดตามภูมิปัญญาพื้นถิ่นแต่ละพื้นที่
8. ฝา คือไม้แผ่น ขนาดหน้ากว้างโดยประมาณ ๑๐-๒๐ เซนติเมตร ตีปิดเป็นแผงยาวขวางกับโครงคร่าวไปตามตลอดความยาวหรือความกว้างของเรือน เว้นส่วนของประตูและหน้าต่าง วัสดุที่ใช้ทำ ฝามี ๒ ชนิดคือ ไม้จริงและไม้ไผ่ โดยไม้ไม้จริง (ไม้แป้น) เป็นฝาไม้สักหรือไม้ชนิดอื่นที่ประกอบเป็นแผงตามลักษณะโครงสร้างแบ่งได้ ๓ รูปแบบคือ

ลักษณะฝาเรือนพิเศษคือฝาเรือนเอนออก เรียกว่า ฝาเติกหรือฝาตาก ทำ มุมประมาณ ๘ องศาจากแนวดิ่ง ทำ ให้เรือนภายในกว้างขวาง สามารถติดตั้งหิ้งระหว่างช่วงเสาได้กว้างและสะดวก ฝาเรือนห่างจากแนวดิ่งของเสาประมาณ ๑๔-๒๔ เซนติเมตร

9. ประตู โครงสร้างที่สำคัญของประตูประกอบด้วยกรอบและบานประตู มีลักษณะโครงสร้าง ๒ ชนิดคือ รูปแบบกรอบเป็นส่วนหนึ่งของฝา คือทำ ให้กรอบประตู เป็นส่วนหนึ่งของคร่าว (กรอบฝา) และ รูปแบบกรอบยึดติดกับฝาภายหลัง คือทำ ไม้กรอบมาเสริมต่างหาก ใช้ไม้เหลี่ยมขนาดโดยประมาณ ๓ x ๑๒ เซนติเมตร ทำ เป็นกรอบมาติดเสริมกับฝาทางด้านนอกห้อง ซึ่งประตูห้องนอนหลักจะมีองค์ประกอบเพิ่มเติมดังนี้

หัมยนต์ เป็นนัยยะเป็นลักษณะของเจ้าเรือน แกะสลักเป็นภาพต่างๆ ให้มีความสวยงาม เพื่อไม่ให้สิ่งไม่ดีเข้ามา ติดตั้งไว้ด้านบนของกรอบ ประตูเรือนนอน โดยยึดกับกรอบหัมยนต์หรือกรอบคร่าวฝา

ธรณีประตู คือไม้ขนาดความกว้างเท่าประตู สูงประมาณ ๒๐ เซนติเมตร อาจตกแต่งให้เว้าโค้งสวยงาม (ธรณี) ต้องก้าวผ่านธรณี ประตูทุกครั้งเมื่อเข้าห้องนอน ห้ามเหยียบ

บานประตู ส่วนใหญ่ใช้ไม้หน้ากว้างหลายแผ่นต่อกัน หรือ ใช้ไม้แผ่น เดียว ประกอบเข้ากับกรอบประตูด้วยเดือยบนและล่าง ที่ยื่นออกมา จากบานประตู เพื่อสวมลงรูของไม้ข่มประตู (ข่มตู, ธรณีประตู, ก็อก ข้าวแมว) และสอดขึ้นใส่รูข่มหวีประตู (ข่มหัวตู) บานประตูออกแบบ ให้เปิดเข้าด้านในห้องนอน

แซ่ว (อ่าน แส้) คือกลอนหรือดาน เป็นสลักไม้ที่เลื่อนได้ ยึดติดกับ กรอบประตู เมื่อปิดประตูแล้วเลื่อนสลักจากกรอบภายในห้องมาขัด ไว้ ทำ ให้ไม่สามารถเปิดประตูได้ ลักษณะการเลื่อนสลักไม้เรียกว่า ลงแซว่ จดแซว่ ลั่นดาด หรือ ขัดกลอน

10. ปล่อง (หน้าต่าง) คือช่วงฝาที่เป็นช่องว่าง ลักษณะสี่เหลี่ยมผืนผ้าเป็นส่วนใหญ่ ทั้งแบบมีกรอบและไม่มีกรอบ แบบเปิดปิดได้และเปิดปิดไม่ได้ หน้าต่างมักมีขนาดเล็ก ขนาดเล็กมากมีขนาดโดยประมาณ ๑๐ x ๑๘ เซนติเมตร และมีจำ นวนน้อย บ้างก็ไม่มีเลย เนื่องจากพื้นฐานหลายสาเหตุ เช่น สภาพอากาศ เป็นต้น คำ ว่า ปล่อง หมายถึงช่องเอาไว้ส่งดูภายนอกเรือน

โครงสร้างหลังคา

1. ขื่อ คือไม้เหลี่ยมแบน ขนาดโดยประมาณ ๗.๕ x ๑๕ – ๑๐ x ๒๐ เซนติเมตร ประกอบเข้ากับส่วนบนของเสาตามรูปแบบวิธีพื้นถิ่น วางยาวตามความกว้างของเรือน ทำ หน้าที่ถ่ายเทน้ำ หนักจากหลังคาลงมายังเสา
2. แปพ่าง (แปหลวง แปพู้ หรือแปหัวเสา) คือไม้เหลี่ยมแบนมีขนาดเท่าขื่อ วางทอดตลอดความยาวของเรือนโดยวางทับขื่อ ใช้วิธีการบากเพื่อให้โครงสร้างยึดได้พอดี และมีรูทุกช่วงเพื่อใช้สวมหัวเทียนเสาเรือน ทำ หน้าที่ถ่ายเทน้ำ หนักจากหลังคา และเป็นส่วนหยุดของฝาตอนบนตามแนวยาวของเรือน
3. ดั้ง คือไม้เหลี่ยมแบน ขนาดโดยประมาณ ๕ x ๒๐ เซนติเมตร วางระหว่างเสาบนขือใช้วิธีตั้งตามรูปแบบพื้นถิ่นแต่ละพื้นที่ ปลายล่างสอดกลางขือยึดเข้าเดือย ปลายบนบากเข้ารูปกับอกไก่ และเสียบเดือย ดั้งแขวนหรือใบดั้งต่างจากเสาขือ คือปลายล่างจะสิ้นสุดเพียงขื่อ ไม่มีเสาดั้งมารับน้ำ หนักถ่ายลงสู่พื้นดิน
4. ตั้งโย (จันทัน) คือไม้เหลี่ยม ขนาดโดยประมาณ ๕ x ๒๐ เซนติเมตร ใช้ไม้จำ นวน ๒ ชิ้น ประกอบเป็นด้านข้างดั้งเข้ารูปสามเหลี่ยม คือปลายล่างวางบนขือที่ปลายหัวเสา ปลายบนยึดติดกับดั้ง อาจบากและเข้าไม้ด้วยเดือย เพื่อให้แข็งแรง ทำ หน้าที่เพื่อรองรับอกไก่และเป็นโครงสร้างแทนจั่ว
5. แปจ๋อง (อกไก่) คือไม้เหลี่ยมข้าวหลามตัด ขนาดโดยประมาณ ๑๐-๑๒ เซนติเมตร วางตลอดความยาวเรือนบนดั้งและตั้งโย้ ยื่นหัวท้ายออกข้างละประมาณ ๖๐-๗๐ เซนติเมตร เป็นเครื่องไม้ที่ตั้งอยู่ยอดสุดของโครงสร้างหลังคา ทำ หน้าที่ยึดปลายกลอนเพื่อเป็นโครงสร้างของวัสดุมุงหลังคา
6. คาบ คือไม้เหลี่ยมขนาดโดยประมาณ ๔ x ๗.๕ – ๕ x ๑๐ เซนติเมตร พาดตามแนวยาวของเรือนบนสันจั่วและตั้งโย (จันทัน) โดยใช้วิธีการบาก วางยาวตลอดความยาวของหลังคา ยื่นหัวท้ายจากแนวจั่วเช่นเดียวกับแปจ๋อง แต่ละด้านใช้คาบ ๓ ตัว วางจัดระยะให้พอดีกัน
7. กลอน คือไม้เหลี่ยมแบน ขนาดโดยประมาณ ๑.๕ x ๗.๕ เซนติเมตร ปลายบนยึดติดกับอกไก่ ปลายล่างทอดสู่แนวชายคา ซึ่งมีแป้นน้ำ ย้อยหรือไม้เชิงชายตีติด
8. ก้านฝ้า (แป) คือไม้เหลี่ยมแบนหรือสี่เหลี่ยมด้านเท่า ขนาดโดยประมาณ ๑.๕ x ๒.๕ – ๒.๕ x ๒.๕ เซนติเมตร ยึดติดกับกลอนตามความยาวของหลังคา วางทุกระยะ ๒๐ เซนติเมตร หรือตามวัสดุมุงหลังคา ทำ หน้าที่เป็นที่ยึดเกาะให้กับวัสดุมุงหลังคา เช่น กระเบื้องดินขอ กระเบื้องดินเผา เป็นต้น
9. กระเบื้อง คือวัสดุมุงหลังคา เรียกขื่อตามลักษณะและวัสดุกระเบื้อง เช่น กระเบื้องดินขอ กระเบื้องดินเผา ขนาดโดยประมาณ ๑๐ x ๒๐ เซนติเมตร เป็นต้น ทำหน้าที่มุงหลังคาป้องการแดดลมฝน
10. ครอบหลังคา วางครอบกระเบื้องทุกระยะช่องว่าง ทำหน้าที่ป้องกันการรั่วซึม ในอดีตใช้ดินหรือปูนในการทับหลังมุงกระเบื้อง
11. แป้นน้ำย้อย หรือแป้นตีนชาย (องค์ประกอบต่อเติม) คือไม้เหลี่ยมขนาดโดยประมาณ ๒.๕ x ๑๐ – ๑๕ เซนติเมตร ยึดติดกับปลายล่างของกลอน โดยมีปลายเต้าขือยื่นจากเสามารับน้ำ หนัก
12. แปลอย คือไม้เหลี่ยมขนาด ๔ x ๗.๕ – ๕ x ๑๐ เซนติเมตร คือแปตัวล่างสุด อยู่ใกล้ชายคา ห่างจากปลายกลอนหรือแป้นน้ำ ย้อยประมาณ ๒๐-๓๐ เซนติเมตร มีความยาวตลอดความยาวหลังคา ลักษณะลอยตัวช้อนรับกลอน บางแห่งมียาง (เต้า) คือไม้เหลี่ยมยื่นจากเสามารับน้ำ หนักแปลอย ทำ หน้าที่คล้ายไม้เชิงกลอนเรือนไทยภาคกลาง
13. ปั้นลม คือไม้เหลี่ยม ขนาดโดยประมาณ ๓.๕ x ๑๕ – ๒๐ เซนติเมตร วางบนแปพ่างและทอดยาวบนคาน (แปหัวเสา) ขึ้นไปบรรจบที่สันหลังคาเหนืออกไก่ ใช้วิธีบากเข้าไม้ บางหลังมีปลายยื่นขึ้นไปอีก ๗๐-๑๐๐ เซนติเมตร มักแกะสลักให้สวยงาม เรียกว่า กาแล
14. แหนบ (จั่ว) คือแผงไม้สามเหลี่ยมหน้าจั่ว ประกอบด้วยไม้กรอบรอบ กรุด้วยแผ่นไม้บาง แผงจั่วถูกแบ่งเป็นช่องต่างๆ กรุจากไม้แผ่นด้านในหรือกรุด้วยการเข้าไม้แบบลูกฟัก อาจมีการประดับกรอบด้วยไม้คิ้ว (ไม้ขนาดเล็กแต่งเป็นร่องโค้งนูนเว้าลดหลั่นกัน) ทำ หน้าที่ปิดส่วนของหลังคาด้านสกัด กันลมฝนและบังแดด เรือนบางเรือนพบจั่วภายใน เรียกว่า จั่วกรุกั้นห้อง ทำ หน้าที่แบ่งสัดส่วนภายในเรือน มีโครงสร้างและขนดเหมือนจั่วหน้าและหลังเรือน มักมีลักษณะพิเศษคือมีช่องให้อากาศถ่ายเทโดยการไม่ใส่ลูกกรุทุกช่อง เว้นช่องไว้ใส่ไม้กลึงเรียกว่าลูกแก้ว หรือใส่ไม้ลูกกรงสี่เหลี่ยม การเว้นช่องลูกกรุมักเว้น ๒ ระดับ คือ ระดับช่องที่ ๒ และ ช่องที่ ๓ นับจากฐานจั่วขึ้นมา
15. ขัวอย้าน ไม้แล่นตีนดั้ง คือไม้เหลี่ยมขนาดโดยประมาณ ๔ x ๗.๕ เซนติเมตร หรือไม้ไผ่ลำ วางยึดประกบด้านข้างระดับกึ่งกลางดั้ง มีความยาวจากจั่วหน้าเรือนถึงจั่วหลังเรือน ระดับขัวอย้านจะอยู่ช่องช่องกรุระดับที่ ๓ หากมีจั่วกรุกั้นห้อง จะเว้นช่องที่ ๓ เพื่อให้ขัวอย้านลอดผ่าน
16. ยาง (เต้า) คือไม้เหลี่ยมแบน ขนาดโดยประมาณ ๕ x ๑๐ เซนติเมตร ยาวโดยประมาณ ๗๐ เซนติเมตร ทำ หน้าที่รับส่วนล่างของโครงหลังคาคือ แปลอย โดยลอดผ่านรูใกล้ปลายเสา ยื่นออกไปประมาณ ๕๐-๗๐ เซนติเมตร
17. ยางค้ำ ค้ำ ยัน หรือ ทวย คือไม้เหลี่ยมแบน ขนาดโดยประมาณ ๕ x ๑๐-๑๕ เซนติเมตร ยาวโดยประมาณ ๗๐ - ๑๐๐ เซนติเมตร ยึดติดระหว่างส่วนปลายเต้า และส่วนบนของเสาโดยการเสาะร่องเข้าเดือย ทำ หน้าที่รับน้ำ หนักจากเต้า ถ่ายเทจากชายคาลงสู่เสา ยางค้ำ มักถูกแกะสลักให้สวยงาม บางแห่
18. ไม้จักเข้ คือไม้เหลี่ยมขนาดเท่ากับคาบ (แป) ขนาดโยประมาณ ๔ x ๗.๕ – ๕ x ๑๐ เซนติเมตร คือไม้ยึดติดกับปลายเสายื่นทแยงรับส่วนล่างของโครงหลังคาที่มุมบรรจบกันของชายคาด้านยาวและด้านสกัด จึงอยู่แนวเดียวกับสันหลังคาที่บรรจบกัน ทำ หน้าที่เหมือนคาบ แต่ตำ แหน่งอยู่ตรงมุมบรรจบของชายคา
19. กลอนก้อย คือไม้เหลี่ยมขนาดเท่าคาน ยื่นจากปลายเสาด้านสกัด ยึดติดกับเสาโดยทำ เดือยเสียบรู และมียางค้ำ ยันจากจุดกลางกลอนก้อย เฉียงลงไปยึดกับเสาเพื่อรับน้ำ หนัก ทำ หน้าที่รับหลังคาปีกนก (ไขราปีกนก) ฐานของปีกนกไม่เชื่อมติดกับกันสาด (ไขรากันสาด) ซึ่งวิ่งตามแนวยาว
20. ฮางลิน (รางลิน) คือรางน้ำ อยู่ระหว่างชายคาบรรจบ หากตัวเรือนมี ๒ จั่ว เพื่อรองรับน้ำ ฝนไม่ให้ไหลลงสู่เรือน ลาดยาวจากหน้าเรือนวางต่ำ ลงมาทางหลังเรือน แต่เดิมใช้ไม่ซุงทั้งต้นขุดเป็นรางยาวตลอดเรือน ภายหลังใช้ไม้แผ่น ๓ แผ่นประกบกันให้เป็นรางและยาชันกันรั่ว ปัจจุบันใช้รางสังกะสีแทน โครงสร้างวางอยู่บนไม้คานซึ่งเป็นไม้เหลี่ยมพาดยึดติดกับเสางเป็นไม้เหลี่ยมตรง บางแห่งแต่งให้โค้งงอ ยางค้ำ มักติดตั้งที่ข้างและหลังเรือน ไม่นิยมไว้หน้าเรือน

องค์ประกอบเพิ่มเติม

1. บันได บันไดขึ้นเรือนด้านหน้าเป็นบันไดหลัก และอาจมีบันไดส่วนอื่นของเรือน เช่น ด้านหลังเรือน หรือ ด้านข้าง
2. เสาแหล่งหมา คือเสาที่ใช้ผูกหมา โดยยึดกับโครงสร้างบันได

ภาพประกอบการสร้างเรือนล้านนา